مروری بر ژئوشیمی و محیط تکتونیکی تشکیل پهنه های افیولیتی ایران

امامعلی پور, علی; نظری, حسنیه; اسمعیل زاده, مسعود

doi:10.22084/nfag.2020.19551.1381

مروری بر ژئوشیمی و محیط تکتونیکی تشکیل پهنه های افیولیتی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه مهندسی معدن، دانشگاه ارومیه، ارومیه

10.22084/nfag.2020.19551.1381

چکیده

رخنمونهای افیولیتها و ملانژهای افیولیتی بطورگسترده در ایران پخش شده است. اﻓﯿﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﺳﻨﮓﻫﺎی ﻣﺎﻓﯿﮏ و اوﻟﺘﺮاﻣﺎﻓﯿﮏ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ ﻣـﻨﻈﻢ ﯾـﺎ ﻻﯾـﻪﻻﯾـﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ در اﺛﺮ ﺗﻨﺶﻫﺎی زﻣﯿﻦﺳﺎﺧﺘﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺑﻪ اﻓﯿﻮﻟﯿﺖ؛ ﮐﻤـﭙﻠﮑﺲ افیولیتی، ﺳـﺮی اﻓﯿﻮﻟﯿﺘﯽ، و ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﻣﯿﺰهرﻧﮕﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ واژه آﻣﯿـﺰهرﻧﮕـﯿﻦ (ﮐـﺎﻟﺮد ﻣﻼﻧـژ )ﮐﺎرﺑﺮد بیشتری دارد. با توجه به تنوع کارهای تحقیقاتی انجام شده در این زمینه و عدم وجود یک مقاله مروری، انجام کار پژوهشی جدید را لازم نموده است. هدف از نگارش این مقاله مروری بر ژئوشیمی و محیط تکتونیکی تشکیل پهنههای افیولیتی ایران است. نتایج این تحقیقات نشان می‌دهند که از نظر پراکندگی، افیولیتهای ایران از نوع ملانژ بوده که در دو گروه نوار افیولیت- رادیولاریتی زاگرس و نوار حلقوی ایران مرکزی قابل ذکر میباشند. در جنوب غربی زاگرس، دو بخش جدا از هم به نام افیولیتی کرمانشاه و نیریز رخنمون دارد. افیولیتهای ایران مرکزی که با نام نوارهای حلقوی خرده قارهی مرکزی (سبزوار، شمال تربتحیدریه جنوب بیرجند)، شمال غرب ایران (ماکو- خوی) و شرق ایران مرکزی (شمال مکران و شمال نائین) دراثر عمل فرورانش، بخشی از گوشتهی بالایی و پوستهی اقیانوسی به صـورت مجموعهی درهمی (ملانژ افیولیتی) برجای مانده است. همچنین نتایجی بسیار از مطالعات ژئوشیمیایی بر روی افیولیتهای ایران، وابستگی بازالتهای پشتههای میان اقیانوسی (MORB) و تولئیتهای جزایر قوسی (IAT) را نشان داده است. هردو گروه بازالتهای سـابآلکالن وآلکـالن را در افیولیتهای کرمانشاه شناسایی کردهاند. در افیولیتهای نیریز و شهر بابک انواع متعددی از بازالت که ویژگی IAT دارند، شناسایی و گزارش شده است. ترکیب شیمیایی افیولیت سبزوار نیز ویژگیهای ژئوشیمیایی نوع IAT را نشان میدهد. در افیولیت بند زیارت (باختر مکران) نیز دو نوع گدازه بازالتی شناسایی شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An overview of geochemistry and tectonic environment of Iranian ophiolitic zones

نویسندگان [English]

A. Imamalipour
H. Nazari
M. Esmailzadeh

چکیده [English]

Ophiolite outcrops and ophiolite melanges have spread widely in Iran. Ophiolite is referred to as an assemblage of mafic and ultramafic rocks, which may be merged by tensile stresses. Ophiolite; ophiolite complex, ophiolite series, was finally told that the colored mélange colored melange more applied. Due to the variety of research done in this field and the lack of a review article, a new research work has been done. The purpose of this article is review the geochemistry and tectonic environment of the formation of ophiolitic zones of Iran. The results of this research show that in terms of dispersion, Iranian ophiolites are a type of melange that can be distinguished in the two groups of Zagros radiolarite ophiolite belt and Central Iranian ring belt. In the southwest of Zagros, there are two separate parts, called Kermanshah and Nayriz ophiolites. Central ophiolites, which are named after central Iran ring ophiolite belt include (Sabzevar, north of Torbat Heydarieh, south of Birjand) and west of central Iran (Mako-Khoy), and east of central Iran (northern Makran and northern Nain) due to subduction, part of the upper mantle and the crust. The remnant of ocean is left in the form of an ophiolite melange. Also, the results of many geochemical studies on Iranian ophiolites have shown the dependence of Mid-ocean ridge basalts (MORB) and island arc tholeiitic (IAT). Both groups of subalkaline and alkaline basalts have been identified in the ophiolites of Kermanshah. In the ophiolites of Neyriz and Shahre-Babak, several types of basalts that have IAT properties have been identified and reported. The chemical composition of Sabzevar ophiolite also shows the geochemical characteristics of the IAT type. Two types of basaltic lava have also been identified in the Ophiolite of the Bande-Ziarat (W. Makran).

کلیدواژه‌ها [English]

Iranian ophiolite
tectonic environment
geochemistry
mid-oceanic ridges
island arc

مراجع

اســـــدیان، خ (١٣۶٨) شـــــناخت زمین. واحد انتشارات بخش فرهنگـی دفتر مرکز جهاد دانشـگاهی تهران، ص٢۴٢.

افتخارنژاد، ج (١٣٧۵) زمینشناسی. انتشارات پلی کپی.

امامعلیپور، ع. رسا، ا (1380) بررسی ژئوشیمی و خاستگاه زمینساختی تشکیل نهشتههای سولفیدی همراه با آتشفشانهای افیولیتی ناحیه قزلداش خوی. پنجمین انجمن زمینشناسی ایران، دانشگاه تهران.

امامعلیپور، ع. مسعودی، ج (1374) مـعرفی نهشته مـس قزلداش به عنوان اولین کانهزایی ماسیوسولفاید تیپ قبرس در افیولیت ملانژ خوی - ماکو. نخستین همایش علمی سالانه انجمن زمینشناسی ایران.

امامعلیپور، ع (1380) متالوژنی افیولیتهای خوی - ماکو با نگرشی ویژه بر انباشتههای سولفوری در آتشفشانیهای ناحیه قزلداش. رساله دکتری، دانشگاه شهید بهشتی.

امینی، ص. مرادپور، ن. زارعی، ر (1384) مطالعهی پتروگرافی و ژئوشیمی مجموعهی افیولیتی جنوب صحنه (شـمال شـرق کرمانشاه). نهمـین هـمایـش انـجمن زمینشناسی ایران، دانشگاه تربیت معلم تهران.

آقانباتی، ع (١٣٧٩) زمـینشناسـی ایران. انتشـارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

پورمعتمد، ف. درویشزاده، ع. مـعتمد، ا (١٣۶٩) مبـانی زمینشناسی. تألیف پ. بلر، ش. مرول، انتشـارات دانشـگاه تهران، ٧۴۶ ص.

حسنپور، ش. سنماری، س (1398) مطالعات زمینشناسی مجموعه افیولیت اللهیارلو، شـمالغرب ایران. نـشریه یافتههای نوین زمینشناسی کاربردی، دوره: 13، شماره: 26. ص 123-140.

داوودی، ز. رهگشای، م. منصف، ا (1393) ژئوشیمی و پتروژنز پریدوتیتهای مجموعه افیولیتی نیریز (جنوبغرب ایران). نشریه پترولوژی، سال پنجم، شماره نوزدهم، ص 66-53.

درویــشزاده، ع (١٣٨٣) زمــینشناســی ایران. مؤسســه انتشارات امیرکبیر، تهران.

زرینکوب، م (1379) پترولوژی و ژئوشیمی مجموعههای افیولیت جنوب بیرجند. پایاننامه، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه تربیت معلم تهران، دانشکده علوم.

سورکی، ط. قربانی، ق. شفاییمقدم، ه (1392) ژئوشیمی کانیایی پریدوتیتهای افیولیتهای شمال و شمالشرق تربت حیدریه. اولین همایش زمین شیمی کاربردی ایران.

علویتهرانی، ن (1358) مجموعه سنگهای افیولیتی در ایران، نتایج حاصله و مسائل قابل بحث. انتشارات سازمان زمین شناسی کشور.

معتمد، ا (١٣۶٨) رسوبشناسی، روشهای مطالعه. انتشارات دانشگاه تهران، 359 ص.

نبــوی، م. ح (١٣۵۵) دیباچــهای بــر زمــینشناســی ایران. انتشارات سازمان زمینشناسی کشور.

هزارخانی، ا (1384) ژئوشیمی و سنگشناسی افیولیتهای سبزوار و ارتباط آن با کانیزایی اقتصادی کرومیت. امیرکبیر، دوره 16، شماره 62، ص 1 - 12.

Abersten, L (1984) Diversion of a lava flom from its natural bed to an artificial channel with the aid of explosives: Etna, 1983. Bulletin of Volcanology, 47:1165-1174.

Adams, W. C (1986) Whose lives count?TV coverage of natural disasters.journal of communication 36: 113-122 10-Jakucs, L. D. Sc. 1977, Morphogenetics of Karst regions, 284p.

Arshadi, S., Forster, H (1983) Geological structre and ophiolites of Iranian Makran. Geodynamic project rep.51.

Arvin, M (1982) Petrology and geochemistry of ophiolites and associated rocks from Zagros suture, Neyriz, Iran, PhD thesis, University College, London.

Babaei, H. A., Babaei, A. M., Ghazi, A., Arvin, M (2006) Geochemical, 4039 Ar/Ar age and isotopic data for crustal rocks of the Neyriz ophiolite, Iran. Canadian Journal of Earth Sciences, 43: 57-70.

Chappell, B. W., White, A., J. R (1974) Two contrasting granite types. Pacific Geology, 8: 173-174.

Desmons, J (1981) Are Iranian melanges of only tectonic origin Ofiolite Bolletine del gruppo di lavaro sulle ofioliti madeterranea, 6: 1 77-86.

Dilek, Y., Flower, M. F. J (2003) Arc-Trench rollback and forearc accretion: 2. A Model template for ophiolites in Albania, Cyprus, and Oman. In: Dileck, Y., Robinson, P. T., (Eds. (Ophiolites in Earth History, Special publications 218. Journal of Geological Society of London. London, pp. 43-68.

Ghazi, A. M., Hassanipak, A. A (1999) Geochemistry of subalkalin and alkalin extrusives from the Kermanshah Ophiolite. Zagros Suture Zone, Western Iran:Implications for Tethyan plate tectonics J.Asian Earth Sci,17, p 319-332.

Kaan Şevki, K., Osman, P., Haluk, T (2017) Geochemical characteristics of ophiolitic rocks from the southern margin of the Sivas basin and their implications for the Inner Tauride Ocean. Central-Eastern Turkey, Journal Geodinamica Acta, Volume 29.

Lench, G. D., Mihm, A (1983) Geochemistary of post ophiolitic Tertiary volcanism between Sabzavar & Quchan/ NE-Iran. Geodynamic project rep. (51).

Lippard, S. J., Shelton, A. W., Gass, I. G (1986) The ophiolite of Northern Oman. Geological Society of London, Memoirs, 11.

Davoudzadeh, M (1972) Geology and petrology of the area North of Naein. Central Iran: Geological Survey of Iran, Report no. 14, 79 p.

Kiani, M., Panahi, A., Shabani, Z., Moridi, M., Bijani, M (2014) Geology, Petrology and Geochemical Dispersion of Elements in Noorabad Ophiolite (Northwest Lorestan), Iran. Journal of Academic and Applied Studies (Special Issue on Applied Sciences), 4(2): 37-50.

Pearce, J. A (1975) Basalt geochemistry used to investigate past tectonic environment on Cyprus.Tectonophysics, 25: 41-67.

Pearce, J. A., Harris, N. B., Tindle, A. G (1984) Trace element discrimination diagrams for the tectonic interpretation of granitic rocks. Petrology, 25: 956-983.

Coleman, R. G (1967) Low – temperature reaction zones and alpine ultramafic rock of California. Oregon and Washington: U. S. Geological Survey Bulletin, 47: 1247.

Coleman, R. G (1977) Ophiolites, ancient oceanic lithosphere: Springer- Verlag, Berlin, 229p, 6 - R. G.

Robinson, P. T., Malpas, J (1990) The Troodos ophiolite: New perspective on its origin and emplacement, in ophiolites. In: proceedings of the Symposium Troodos 1987. Geological Survay Department, Ministry of Agriculture and Nature, Nicosia.